Uprawnienia drugiego z nich zależą od panujących w związku stosunków majątkowych. Istnienie rozdzielności nabiera szczególnego znaczenia, gdy firma popada w tarapaty.
Każdy przedsiębiorca przed rozpoczęciem działalności gospodarczej stoi przed wyborem formy organizacyjno-prawnej przyszłej firmy. Duża część decyduje się na spółkę jawną jako modelową spółkę osobową.
Osoby pozostające w związkach małżeńskich, decydując się na prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki osobowej, powinny jednak pamiętać, że nie bez znaczenia są panujące między małżonkami stosunki majątkowe.
Jak zatem ma się regulacja prawa rodzinnego do przepisów kodeksu spółek handlowych? Jak wygląda kwestia przynależności spraw spółkowych do majątków małżonków, jeśli tylko jedno z nich prowadzi działalność?
Spółka jawna jest osobową spółką prawa handlowego, która prowadzi działalność pod własną firmą. W przepisach prawa handlowego została uregulowana jako samodzielny byt prawny, gdyż może we własnym imieniu nabywać prawa oraz zaciągać zobowiązania oraz występować jako strona w procesie sądowym. Nadto posiada własny majątek, odrębny od majątku ich wspólników, na który składają się wniesione wkłady oraz mienie nabyte podczas jej istnienia.
Jest wspólność czy nie
W przypadku gdy jeden z małżonków zawarł umowę spółki jawnej sytuacja prawna jego i jego małżonka wobec spółki zależy od tego, czy w małżeństwie istnieje ustrój pełnej rozdzielności majątkowej, czy wspólność majątkowa.
Przypomnijmy: osoby zawierające związek małżeński mają prawo zdecydować się na ustawowy ustrój wspólności majątkowej lub określić sytuację prawną jednego z małżonków względem majątku drugiego z nich poprzez zawarcie intercyzy. Mogą wybrać ustrój ograniczonej wspólności majątkowej, całkowitej rozdzielności majątkowej albo rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.
W przypadku pełnej rozdzielności małżonkowie - z punktu widzenia prawa - są traktowani jak odrębne podmioty. Każdy z nich posiada osobisty majątek, którym może samodzielnie zarządzać. Posiadanie przez jednego z nich udziału w spółce jawnej nie ma żadnego wpływu na sytuację majątkową drugiego małżonka, która jest taka sama, jak gdyby osoby te nie pozostawały w związku małżeńskim.
Inna sytuacja ma miejsce, gdy rozdzielności nie ma.
Co osobiste, a co wspólne
Podstawowy problem, jaki pojawia się w praktyce, dotyczy przynależności praw spółkowych do majątków małżonków, w sytuacji gdy jedno z nich jest wspólnikiem.
Prawa spółkowe są definiowane jako ogół uprawnień zarówno majątkowych, jak i osobistych z tytułu uczestnictwa w spółce. Przepisy regulujące powstanie, organizację i funkcjonowanie spółki jawnej przyznają jej wspólnikom prawa korporacyjne (organizacyjne) oraz prawa majątkowe.
W skład praw korporacyjnych wchodzą m.in.: prawo do prowadzenia spraw i reprezentowania spółki, prawo do wypowiedzenia umowy spółki, prawo do żądania rozwiązania umowy, a także prawo dostępu do informacji o stanie spraw spółki. Do praw majątkowych należą zaś m.in.: prawo do udziału w zysku spółki oraz podziału i wypłaty zysku, prawo do odsetek od udziału kapitałowego, prawo do zwrotu wydatków poniesionych w związku z prowadzeniem spraw spółki oraz zwolnienia z zobowiązań zaciągniętych w imieniu własnym, prawo do zwrotu rzeczy wniesionych do spółki jako wkład tylko do używania.
Liczne rozbieżności w doktrynie i orzecznictwie budzi kwestia, czy wszystkie prawa spółkowe powinny należeć do majątku osobistego małżonka, czy też do majątku wspólnego należą tylko prawa majątkowe, prawa korporacyjne wykonuje zaś wyłącznie małżonek, będący wspólnikiem, choćby wkład pochodził z majątku wspólnego.
W uchwale z 15 września 2004 r. (sygn. akt III CZP 46/04) Sąd Najwyższy wskazał na art. 33 pkt 3 ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082; dalej: k.r.o.) ustanawiający zasadę przynależności do majątku osobistego każdego z małżonków praw majątkowych wynikających ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom. Na tej podstawie – jak wskazał SN - wszelkie prawa spółkowe, w tym wierzytelności, prawo do części majątku spółki pozostałej po jej likwidacji oraz zysk spółki i przedmioty uzyskane w czasie trwania spółki należą do majątku osobistego wspólnika. Tak więc prawa spółkowe otrzymane przez wspólnika w zamian za wniesienie wkładu z majątku wspólnego wchodzą w skład jego majątku osobistego.
Zatem do majątku osobistego wspólnika przynależą spółkowe prawa korporacyjne oraz ogólne prawa obligacyjne, natomiast w skład majątku wspólnego małżonków wchodzi wierzytelność o wypłatę konkretnej kwoty z osiągniętego przez spółkę zysku oraz konkretna suma pieniężna otrzymana tytułem zysku. [PRZYKŁAD 1]
Po separacji lub rozwodzie
Wspólność majątkowa małżeńska może ustać w wyniku orzeczenia rozwodu lub separacji, także w przypadku upadłości jednego z małżonków lub jego ubezwłasnowolnienia czy po podpisaniu intercyzy w trakcie trwania małżeństwa. [PRZYKŁAD 2]
Co może zmienić umowa
Małżonkowie mogą w drodze umowy (intercyzy) kreować zasady, według których kształtowane są ich stosunki majątkowe. Mogą ustanowić umowny ustrój majątkowy zamiast ustawowego, w którym rozszerzą wspólność majątkową, ograniczą ją lub ustanowią całkowitą rozdzielność albo rozdzielność z wyrównaniem dorobków, mogą też powrócić do ustawowego ustroju majątkowego (wspólności majątkowej).
Jeśli intercyza została zawarta przed wejściem w związek małżeński (intercyza przedmałżeńska), to będzie obowiązywała przez cały okres jego trwania (bądź do momentu ewentualnego jej rozwiązania). Dlatego przynależność praw spółkowych będzie zależna od ustanowionych w umowie zasad dotyczących stosunków majątkowych między przyszłymi małżonkami.
Co w sytuacji, gdy małżonkowie zdecydowali się na zawarcie majątkowej umowy małżeńskiej w trakcie trwania małżeństwa, po założeniu przez jednego z nich spółki jawnej? W takim przypadku należy przyjąć obowiązywanie nowo utworzonych zasad od chwili zawarcia umowy. [PRZYKŁAD 3]
Odpowiedzialność za zobowiązania
Wspólnik spółki jawnej ponosi subsydiarną odpowiedzialność za jej długi. Oznacza to, że wierzyciel spółki może sięgnąć do majątku osobistego wspólnika, w sytuacji gdy majątek spółki jest niewystarczający na pokrycie jej długów, a prowadzone postępowanie przeciwko spółce okaże się bezskuteczne.
Przedmioty majątkowe należące do małżonków są wyłącznie aktywami. Długi małżonków nie należą zatem do majątku wspólnego. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami małżonkowie odpowiadają za długi majątkiem wspólnym, jeżeli oboje są dłużnikami. Oznacza to, że wierzyciel może dochodzić zapłaty z majątku wspólnego małżonków zarówno wtedy, gdy zobowiązanie zaciągnęli oboje małżonkowie, jak i wtedy, gdy uczynił to jeden z nich za zgodą drugiego.
Jednakże zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, wyrażonym w uchwale z 12 maja 2005 r. (sygn. akt. III CZP 21/05) tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko spółce jawnej, opatrzonemu klauzulą wykonalności przeciwko wspólnikowi tej spółki, sąd nie może nadać klauzuli wykonalności w trybie art. 787 kodeksu postępowania cywilnego przeciwko jego małżonkowi. [PRZYKŁAD 4]
PRZYKŁAD 1
On zakłada - on ma prawa korporacyjne
Jeden z małżonków zakłada spółkę jawną. Stosunek członkostwa w spółce generuje po stronie jednego z małżonków nierozłączne prawa i obowiązki, składające się na udział spółkowy - przysługują mu zarówno prawa majątkowe, jak i korporacyjne. Prawa uzyskane w zamian za wniesiony wkład do spółki mogą trafić albo do majątku osobistego małżonka, albo do majątku wspólnego. W przypadku gdy małżonkowie pozostają we wspólności majątkowej małżeńskiej, zysk spółki jawnej, w której wspólnikiem jest jedno z nich, stanowi dochód z udziału, gdyż dochód zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątku osobistego każdego z małżonków wchodzi w skład majątku wspólnego.
Oznacza to, że tylko małżonek będący wspólnikiem będzie mógł wykonywać prawa korporacyjne, jego małżonek zachowuje zaś prawo do pobierania zysku (roszczenie o wypłatę konkretnej kwoty z osiągniętego przez spółkę zysku).
PRZYKŁAD 2
Kiedy dojdzie do rozstania
Jeden z małżonków jest stroną umowy spółki jawnej. Za dorozumianą zgodą drugiego małżonka przypadający na niego udział w majątku spółki należy do jego majątku osobistego. Jednakże środki użyte na pokrycie udziałów w tych spółkach pochodzą z majątku wspólnego małżonków. Małżonkowie po 20 latach małżeństwa decydują się na rozwód.
W przypadku gdy wkład jednego z małżonków do spółki jawnej pochodzi z majątku objętego wspólnością majątkową małżeńską, do majątku tego należy wierzytelność z tytułu nakładu, którym pokryto wkład. Wysokość tego nakładu ustala się zgodnie z art. 65 kodeksu spółek handlowych, określającym reguły obowiązujące przy obliczaniu wartości udziału kapitałowego w przypadku wystąpienia wspólnika ze spółki jawnej.
Z kolei wartość nakładu poczynionego na rzecz spółki ustala się według ceny rynkowej tego udziału, przy czym przy obliczaniu tej wartości należy mieć na względzie stan spółki z chwili ustania wspólności majątkowej, a ceny z daty orzekania (zgodnie z uchwałą SN z 13 marca 2008 r., sygn. akt III CZP 9/08).
PRZYKŁAD 3
Odrębne podmioty - od zawarcia umowy
Od chwili zawarcia małżeństwa między małżonkami panował ustrój wspólności majątkowej. Jeden z małżonków w trakcie trwania ustawowego ustroju majątkowego założył spółkę jawną, wnosząc do niej wkład pochodzący z majątku wspólnego. Po dwóch latach prowadzenia działalności małżonkowie zdecydowali się na podpisanie umowy majątkowej, na podstawie której nastała między nimi całkowita rozdzielność majątkowa.
W takim przypadku każdy małżonek zachowuje te składniki majątku, które przypadły mu w drodze podziału majątku wspólnego, oraz (co oczywiste) przedmioty nabyte po wprowadzeniu rozdzielności. Małżonek wspólnika spółki od chwili zawarcia intercyzy nie będzie już partycypował w zyskach spółki, ponieważ nie trafią one do majątku wspólnego, a do osobistego majątku małżonka będącego wspólnikiem.
Jeżeli natomiast w powołanym wyżej przykładzie obydwoje małżonkowie byli wspólnikami spółki, to od zawarcia umowy małżeńskiej statuującej pełną rozdzielność są traktowani jak odrębne podmioty i mają do nich zastosowanie wprost przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych.
PRZYKŁAD 4
Po osobisty majątek żony wierzyciel nie sięgnie
Spółka nie spłaca swoich długów wobec wierzyciela, który na podstawie przepisów o subsydiarnej odpowiedzialności wspólnika dochodzi zapłaty z majątku osobistego wspólnika. Dochodzenie roszczeń z majątku osobistego wspólnika staje się jednak bezskuteczne. Wierzyciel nie może w takiej sytuacji sięgnąć do majątku osobistego żony tego wspólnika.